Fiset kryesore Ilire

ka akoma ma shume

edi qe ka edhe nqs nuk i kemi postuar do ti postojme por nje gje te di brezi i ri shqiptare si ata qe jetojne jasht shqiperise si dhe ato qe jetojne ne shqiperi te mesojne historine perardhjen e shqiperise ilire sa populli i lashte qe jemi

Në shekujt e parë të mijëvjeçarit të fundit para erës sonë ishin formuar tanimë bashkësitë fisnore ilire dhe në përgjithësi ata kishin zënë vend në trojet e tyre historike. Ndër fiset më të hershme ilire që luajtën dhe një rol ku më shumë e ku më pak të rëndësishëm në ngjarjet historike të mëvonshme, për t’u përmendur janë: thesprotët, të cilët zinin ultësirën bregdetare që nga gjiri i Ambrakisë e deri tek lumi i Thiamit (Kalama), në veri të tyre vinin kaonët, vendbanimet e të cilëve arrinin deri tek malet e Llogarasë dhe gryka e lumit Drinos. Molosët banonin në pllajën pjellore të Janinës. Gjatë luginës së Vjosës në të majtë banonin amantët, ndërsa në të djathtë bylinët, kurse në rrjedhjen e sipërme të Vjosës banonin parauejtë. Në lindje të bylinëve shtrihej tenrritori i atintanëve. Taulantët shtriheshin në zonën bregdetare nga Vjosa e deri tek lumi i Matit dhe në veri të tij, përgjatë brigjeve të Adriatikut të Mesëm, fisi i ardianëve. Në viset e Ballkanit Qendror dy ishin fiset më të mëdha dhe më të rëndësishme ilire: paionët në luginën e mesme të Vardarit, dhe dardanët që banonin në rrafshin e Kosovës, të cilët shtriheshin në veri në tokat midis degëve jugore e perëndimore të Moravës deri aty ku këto bashkohen për të formuar Moravën e Madhe.

Midis fiseve të hershme të Ballkanit Veriperëndimor ndër më të fuqishmit ishin liburnët, të cilët banonin në bregdet dhe në ishujt deri tek lumi Krka, në jug të tyre vinin dalmatët, kurse në viset e Bosnjës së brendshme, autariatët.

Përveç këtyre fiseve, në territorin e gjerë të Ilirisë do të shfaqen më vonë, në rrethana krejt të reja historike e politike, edhe një numër i madh bashkësish të tjera ilire, midis të cilave edhe bashkësi të tilla që do të kenë një peshë të madhe në zhvillimin e ngjarjeve politike të shtetit ilir, si enkelejtë, dasaretët etj. Përhapja e fiseve më të rëndësishme e të hershme ilire dëshmohet në burimet e autorëve antikë, të cilat në mjaft raste janë, megjithatë, të fragmentuara, madje dhe kontradiktore. Rrjedhimisht në përcaktimin e topografisë së fiseve ilire ka edhe raste të diskutueshme. Ilirët lanë të shkruar nga gjuha e tyre vëtëm rreth 1000 fjalë të cilat ishin emra njerëzish, lumenjsh, fisesh, kafshësh, etj.

Ilirët - Fiset
Taulantët
Arbët
Adrianët
Enkelejtë
Dasaretët
Dardanët
Dalmatët
Dorsejtë
Penestët
Molosët
Kaonët
Thesprorët
Arbëreshët
Pirustët
Parathinët
Japodët
Paionët
Eordejtë
Japigët
Labeatët
Mesapët
Atintanët
Albanët
Shqiptarët

Ndër fiset më të përmendura ilirie janë taulantët, adrianët, dardanët, dalmarët, albanët, penestët, molosët, kaonët, thesprorët etj.

Taulantët

Banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në prapatokën e Dyrrahut. Ky fis luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë ilire të shek. IV-III p.K., duke u vënë në krye të shtetit ilir, të cilin e kishin krijuar më parë enkelejtë. Në trevat e taulantëve më vonë shfaqet fisi i Albanëve dhe i Parthinëve.


Pas shuarjes së kryengritjes që bënë enklejtë me në krye djalin e Bardhylit, Klitin, për t'u shkëputur nga Maqedoni, qendra e shtetit ilir kaloi te taulantët, ku Glaukia krijoi dinastinë e tij mbretërore. Politika e mbretërve të dinastisë së Glaukisë, në ndryshim nga ajo e enkelejve, qe shumë më aktive dhe më e gjerë. Ndaj maqedonasve u zhvillua një politikë e papajtueshme. Pas vitit 323 p.K., Glaukia arriti të çlironte të gjitha tokat që maqedonasit ua kishin marrë enkelejve.

Pas kësaj maqedonasit u përpoqën të futnin nën varësinë e tyre Dyrrahun e Apoloninë, që do t'i bënte ata zotër të Adriatikut. Pas kryengritjes së vitit 312 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K. Glaukia me një ushtri të madhe zbriti në Epir dhe vendosi në fron mbretin Pirro. Kjo ndikoi në dobësimin e grupit promaqedonas ne Epir.

Bardhyli i ri, pasardhës i Glaukisë, krijoi marrëdhënie miqësore me Epirin, por këto nuk vazhduan gjatë, se Pirroja i shtriu pushtimet e tij deri në Shkumbin.

Politikën e paraardhësve vazhdoi më me forcë dhe mbreti Monun (viti 280 p.K.), i cili u bë edhe zotërues i Dyrrahut, ku preu monedha argjendi me emrin e vet. Ai arriti të rikëmbënte e të forconte shtetin ilir. E gjithë periudha e sundimit të dinastisë së Glaukisë shënon faqe të rëndësishme për historinë ilire. Shteti Ilir i Ultësirës Bregdetare të Adriatikut u bëri ballë synimeve hegjemoniste të Maqedonisë dhe pushtimeve epirote, duke siguruar një zhvillim të hovshëm ekonomik e kulturor në të gjithë Ilirinë. Ekonomia qytetare gjatë pothuaj një shekulli përjetoi një lulëzim të plotë.

U ngritën shumë qytete të reja me arkitekturë urbane bashkëkohore dhe me mure mbrojtëse të fuqishme. Arti e kultura morën një zhvillim të paparë deri atëherë në Iliri. Ndër qytetet kryesore ilire që morën zhvillim janë Damastioni, Bylisi, Albanopoli, Dimali, Shkodra, Lisi, Meteoni, Ulqini, Rizoni etj. Disa prej tyre prenë edhe monedhat e veta prej bronzi ose prej argjendi. Këto qytete luajt¨n rol të rëndësishëm jo vetëm në ekonominë e kulturën e vendit, por edhe në historinë politike të Ilirisë. Përfshirja e kolonive helene, Dyrrahu e Apolonia, në shtetin ilir dhe përzirja e banorëve të tyre me ilirët, ndikuan në rritjen e fuqisë ekonomike dhe në zgjerimin e marrdhënieve tregtare me të gjitha krahinat e Ballkanit dhe jashtë tij.

Enkelejtë

Banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan dinastinë e parë të Mbretërisë Ilire, në fund të shek. V p.K. Një nga qytetet e tyre kryesore ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk përmenden më. Në trevat e fisit të enkelejve përmenden edhe dasaretët. Enkelejtë kanë qenë peshkatarë të zotë.


Në fillim të shek. IV para e. sonë federata e enkelejve, në krye të së cilës ishte Bardhyli, u bë një fuqi mjaft aktive.

Duke përfituar nga gjendja e turbulltë që u krijua në Maqedoni pas vrasjes së mbretit Arkelau (399) dhe nga dobësimi i mëpastajmë i saj.

Enkelejtë dhe fise të tjera ilire, që ishin bashkuar me ta e sulmuan Maqedoninë gjatë gjithë gjysmës së parë të shekullit. Ata pushtuan mjaft toka të saj dhe i detyruan mbreterit e Maqedonisë t'u paguanin një tribut të përvitshëm. Të gjitha përpjekjet që bënë mbretërit e Maqedonisë para Filipit të II për të dalë nga kjo gjendje përfunduan pa sukses. Në këtë periudhë enkelejtë ndërhynë edhe në punët e Lidhjes Molose, që ishte krijuar në Epir. Në vitin 3115 para e. sonë, ata, së bashku me Dionizin e Sirakuzës, rivendosën në fron të Lidhjes mbretin e dëbuar Alketa. Rreth vitit 365 enkelejtë ndërmorën një tjetër sulm kundër Lidhjes Molose, gjatë të cilit plaçkitën dhe shkatërruan shumë toka të pushtuara.

Me luftat e vazhdueshme Bardhyli e rriti pushtetin e vet dhe krijoi një mbretëri të fortë. Por aty nga mezi i shek. IV ai u gjend përpara një armiku të rrezikshëm, përpara shtetit të rimëkëmbur maqedon. Filipi i II, i cili kishte ardhur tani në fuqi, u dha fund grindjeve të brendëshme dhe, pasi bëri një sërë reformash për forcimin e shtetit dhe të ushtrisë, filloi luftat për çirimin e tokave maqedone të pushtuara më përpara nga fqinjtë dhe për zgjerimin e shtetit të vet.

Fushatën kundër enkelejve Filipi e filloi pasi u pajtua me thrakët dhe Athinën dhe pasi u lidh me mbretin e molosëve, birin e Alketës, Arritën, lidhje që e përforcoi duke u martuar me mbesën a këtij, Olympinë. Në vitin 358 ai u drejtua kundër enkelejve me një ushtri të fortë, të përbëre prej 10 mijë hoplitësh, këmbësorë të armatosur rëndë, dhe 600 kalorësish.

Kundër tij Bardhyli ngriti gjithashtu një ushtri të madhe prej 10 mijë këmbësorësh të zgjedhur dhe 500 kalorësish. Lufta midis dy palëve filloi pasi dështuan përpjekjet e Bardhylit për ta zgjidhur konfliktin me anë bisedimesh. Si pas përshkrimit të Diodorit, ushtria ilire i përballoi për mjaft kohë sulmet e ushtarëve të stërvitur mirë dhe të armatosur rëndë të Filipit. Goditjeve të falangës maqedone Bardhyli i vuri përballë formacionin luftarak me radhë të shtërnguara në trajtë katërkëndëshi.

Luftën e fituan maqedonët por dëmet qenë shumë të mëdha për të dy palët. Kjo e detyroi Filipin të mos e ndiqte kundërshtarin dhe të pranonte bisedime për paqe. Sipas marrëveshjes enkelejtë u detyruan të lëshonin tokat e qytetet maqedone që kishin pushtuar disa vjet më parë.

Por kjo luftë zgjidhi vetëm çështjen e tokave të pushtuara. Në kufi të Maqedonisë qëndronte akoma e fortë mbretëria e enkelejve. Prandaj, pak kohë pas luftës së parë, në 352, Filipi i sulmoi papritmas enkelejtë, dhe u shkëputi këtyre krahinën e lynkestëve dhe të gjitha tokat në lindje të liqejve Lyknid. Kështu, në dy luftat kundër enkelejve, Filipi i II e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë të Maqedonisë në favor të tij. Enkelejtë, ndoshta për ta zëvendësuar humbjet në lindje, u drejtuan në jug kundër molosëve.

Dy herë me radhë ushtria e enkelejve sulmoi e plaçkiti tokat e molosëve, por në të dy ekspeditat e saj ajo ndeshi në qëndresën e fortë të tyre dhe u detyrua të tërhiqej. Ndërkaq, pas disa suksesesh që kishte pasur në Greqi, Filipi i II po përgatitej t'i nënshtronte plotesisht enkelejtë dhe të dilte në Adriatik. Por tani kjo detyrë ishte vetëm një pjesë e planit të tij kryesor, e pushtimit të Greqisë.

Per këtë qëllim, më 344 Filipi u drejtua përsëri kundër enkelejve. Në këtë kohë Bardhyli kishte vdekur. Ushtria maqedone hyri në tokat ilire dhe pasi mundi ushtrinë e dobësuar të enkelejve, pushtoi shumë qëndra të tyre dhe plaçkiti vendin. Në tokat e pushtuara Filipi vendosi garnizone të forta ushtarake.

Pas ekspeditës që bëri Filipi më 344, enkelejtë duket se ranë përkohësisht nën vartësinë e Maqedonisë, por pas vdekjes së Filipit, të parët që ngritën krye kundër pasardhësit të tij, Aleksandrit, qenë enkelejtë. Këta e çliruan vendin nga pushtimi maqedon nën udhëheqjen e Klitit, trashëgimtarit të Bardhylit, dhe rimëkëmbën përsëri shtetin e vet.

Në vitin 335, në kohën kur Aleksandri gjendej në veri të shtetit të vet, duke luftuar kundër fiseve thrake që kishin ngritur krye, ushtria e enkelejve, e udhëhequr nga mbreti Klit, sulmoi Maqedoninë dhe zuri fortesën strategjike Pelion (në një grykë malore afër Bilishtit.

Për të luftuar me sukses kundër maqedonëve, Kliti kishte lidhur aleancë me mbretin e taulantëve, Glaukun, i cili ishte nisur me ushtrinë e vet për tu bashkuar me enkelejtë. Sulmi i ilirëve e detyroi Aleksandrin të bënte paqe me thrakët dhe të kthehej kundër të parëve. Aleksandri u drejtua kundër Pelonit që e rrethoi edhe u mundua ta merrte, por gjeti një qëndresë të madhe nga enkelejtë. Kur pa se në kodrat përreth kishte arritur ushtria taulante, Aleksandri u detyrua ta hiqte rrethimin e Pelionit dhe të drejtohej kundër tyre. Me një manovrim të shpejtë ky i sulmoi taulantët dhe aty për aty bëri sikur u thye.

Duke mos e kuptuar dredhinë e armikut, taulantët nuk u kujdesën per të siguruar pozitat e veta. Me një sulm të papritur Aleksandri e ndryshoi gjendjen. Ushtria e taulantëve, e kapur në befasi, në pamundësi mbrojtje, i lëshoi kodrat rreth Pelionit dhe u tërhoq drejt kufijve të shtetit të vet.

Pas largimit të taulantëve Kliti e dogji Pelionin dhe u tërhoq. Të dy ushtritë e mundura Aleksandri i ndoqi deri në malet e taulantëve në Mokër. Por ai nuk e vazhdoi më tej luftën kundër ilirëve sepse i duhej të shkonte në Greqi per të shtypur kryengritje të tjera që kishin shpërthyer kundër tij. Pas kësaj lufte enkelejtë u detyruan të njihnin përsëri vartësinë nga shteti maqedon. Pas vdekjes së Aleksandrit të Maqedonisë, së bashku me thrakët e qytetet greke, kundër shtetit të Maqedonisë u ngritën edhe enkelejtë. Në kohën e Diadokëve, pasardhësve të Aleksandrit, enkelejtë fituan pavarësinë.

Mbretëria e tyre u mëkëmb, por ajo nuk kishte më fuqinë e mëparëshme. Në këtë kohë, në fillim të shekullit III para e. sonë, në një burim historik, si mbret i enkelejve përmendet Bardhyli i Ri. Aleat i tij u bë Pirrua mbreti i Epirit, me të cilin u lidh edhe me krushqi, duke i dhënë per grua të bijën, Birkenën. Nën sundimin e Bardhylit të Ri mbretëria e enkelejve përfshinte vetëm një pjesë të fiseve të mëparëshme. Pas shek. III enkelejtë e humbën fare rëndësinë e tyre dhe nuk përmendën më. Në shkatërrimin e mbretërisë së enkelejve përveç Maqedonisë, ndikoi edhe invazioni i keltëve të cilët duke u nisur nga viset e Evropës së mesme, kaluan në fillim të shek. III nëpër Ballkan duke shkelur edhe tokat e Ilirisë jugore.




Dasaretët

Janë një fis i madh në Ilirinë Juglindore. Njiheshin në lashtësi sidomos për prodhimin e drithërave të bukës. Një qytet me të njohura ishte Pelioni (qyteza në Selcë të Poshtme të Pogradecit). Qytet tjetër i madh i këtij fisi ishte edhe Antipatra (Berati).

Albanët

Banonin në prapatokën e qytetit të Dyrrahut. Kryeqendra e tyre ishte Albanopoli (Zgërdheshi i Krujës). Fisi i albanëve i dha emrin e vet shqiptarëve, gjatë mesjetës së hershme, kur ata njihen si albanë, arbër.

Ardianët

Fillimisht shtriheshin rreth gjirit të Rizonit dhe të lumit Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha krahinat e tjera që më parë ishin nën sundimin e taulantëve. Ardianët luajtën një rol shumë të madh në luftërat kundër pushtusve romakë, gjatë shek.III-II p.K., në kohën kur sundoi dinastia ardiane e Mbretërisë Ilire. Kryeqendra e ardianëve ishte Shkodra.



Ndërsa shtetet e enkelejve, taulantëve dhe ai i Epirit, aty nga mesi i shek. III ishin dobësuar dhe së shpeji ranë si pasojë e luftave shkatërrimtare dhe të përgjakshme të jashtme dhe të brendëshme, një shteti ri ilir, shteti i ardianëve. Doli në arenën politike me një energji të madhe. Vendbanimet e para të ardianëve ishin krahinat që shtriheshin në veri të lumit Narona (Narenta a sotme) deri në tokat e dalmatëve. Në mesin e shek. III mbret i ardianëve ishte Agroni (250-231 para e. sonë).

Gjatë sundimit të tij shteti i ardianëve u bë i fuqishëm. Ai përgatiti forca të mëdha detare e tokësore, "më të mëdhatë që kishin pasur deri atëhere mbretërit e Ilirisë", siç thotë Polibi. Këto forca i dhanë mundësi Agronit të bënte një politikë të jashtme aktive. Në fillim ai sulmoi dhe bashkoi me shtetin e vet disa nga kolonitë greke të bregdetit dalmatin.

Prej tyre, Farin dhe Korkyrën e Zezë ai i pushtoi me lehtësi, kurse Isa i qëndroi për një kohë të gjatë sulmeve ilire. Pas kësaj Agroni ndërmori një varg veprimesh detare nëpër Adriatik e Jon. Anijet dhe njerëzit e tij arrinin deri thellë në brigjet e Greqisë. "Lakonia është bërë plaçkë e piratëve ilirë", thoshte mbreti i Spartës, Kleomeni. Krahas me sulmet detare Agroni sulmoi nëpër tokë Ilirinë e jugut. Ai nënshtroi dokleatët (në Mal të Zi) dhe zuri qëndrën e labeatëve, Shkodrën. Më vonë, nën sundimin e ardianëve hynë qyteti Lis, parthinët dhe fise të tjera ilire, të cilat më parë bënin pjesë në mbretërinë e taulantëve.

Mbretëria a ardianëve tani shtrihej në një teritor të gjërë që përfshinte Dalmacinë e mesme dhe ishujt dalmatinë, Hercegovinën e jugut dhe tokat e Shqipërisë deri në Vjosë. Pushtimet e njëpasnjëshme e shtuan shumë fuqinë e shtetit ardian dhe e rritën autoritetin e tij politik në sy të fqinjëve. Ato i lejuan Agronit të korrte një fitore tjetër - diplomatike - të vendoste marrëdhënie aleance me një nga fuqitë më të mëdha të Ballkanit në atë kohë, me Maqedoninë.

Kjo aleancë i dha atij mundësi ta zbatonte më me lehtësi politikën e pushtimeve. Në marrëveshje me mbretin e Maqedonisë, Dhimitrin e II Agroni sulmoi nga deti, më 231, etolët, të cilët kishin rrethuar qytetin Medion të Akarnanisë dhe po kërcënonin pavarësinë e tij. Etolët e thyen keqas nga sulmi i fuqishëm i ushtrisë ilire dhe qyteti shpëtoi nga rrethimi. Kjo fitore i dha ilirëve plaçkë të madhe e skllevër të shumtë.Pas vdekjes së Agronit (231 para e. sonë) politikën e tij e vazhdoi e shoqja Teuta, e cila sundoi si tutore e mbretit të vogël Pines.

Pushtimet e shtetit Ardian (Teuta)

Pas shuarjes së kryengritjes që bënë enklejtë me në krye djalin e Bardhylit, Klitin, për t'u shkëputur nga Maqedoni, qendra e shtetit ilir kaloi te taulantët, ku Glaukia krijoi dinastinë e tij mbretërore. Politika e mbretërve të dinastisë së Glaukisë, në ndryshim nga ajo e enkelejve, qe shumë më aktive dhe më e gjerë. Ndaj maqedonasve u zhvillua një politikë e papajtueshme.

Pas vitit 323 p.K., Glaukia arriti të çlironte të gjitha tokat që maqedonasit ua kishin marrë enkelejve. Pas kësaj maqedonasit u përpoqën të futnin nën varësinë e tyre Dyrrahun e Apoloninë, që do t'i bënte ata zotër të Adriatikut. Pas kryengritjes së vitit 312 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K., që u bë në këto qytete, Dyrrahu e Apolonia ranë nën pushtetin e Mbretërisë Ilire të Glaukisë. Në vitin 309 p.K. Glaukia me një ushtri të madhe zbriti në Epir dhe vendosi në fron mbretin Pirro. Kjo ndikoi në dobësimin e grupit promaqedonas ne Epir. Bardhyli i ri, pasardhës i Glaukisë, krijoi marrëdhënie miqësore me Epirin, por këto nuk vazhduan gjatë, se Pirroja i shtriu pushtimet e tij deri në Shkumbin. Politikën e paraardhësve vazhdoi më me forcë dhe mbreti Monun (viti 280 p.K.), i cili u bë edhe zotërues i Dyrrahut, ku preu monedha argjendi me emrin e vet. Ai arriti të rikëmbënte e të forconte shtetin ilir. E gjithë periudha e sundimit të dinastisë së Glaukisë shënon faqe të rëndësishme për historinë ilire. Shteti Ilir i Ultësirës Bregdetare të Adriatikut u bëri ballë synimeve hegjemoniste të Maqedonisë dhe pushtimeve epirote, duke siguruar një zhvillim të hovshëm ekonomik e kulturor në të gjithë Ilirinë.

Ekonomia qytetare gjatë pothuaj një shekulli përjetoi një lulëzim të plotë. U ngritën shumë qytete të reja me arkitekturë urbane bashkëkohore dhe me mure mbrojtëse të fuqishme. Arti e kultura morën një zhvillim të paparë deri atëherë në Iliri. Ndër qytetet kryesore ilire që morën zhvillim janë Damastioni, Bylisi, Albanopoli, Dimali, Shkodra, Lisi, Meteoni, Ulqini, Rizoni etj. Disa prej tyre prenë edhe monedhat e veta prej bronzi ose prej argjendi. Këto qytete luajtën rol të rëndësishëm jo vetëm në ekonominë e kulturën e vendit, por edhe në historinë politike të Ilirisë. Përfshirja e kolonive helene, Dyrrahu e Apolonia, në shtetin ilir dhe përzirja e banorëve të tyre me ilirët, ndikuan në rritjen e fuqisë ekonomike dhe në zgjerimin e marrdhënieve tregtare me të gjitha krahinat e Ballkanit dhe jashtë tij.


Dardanët

Ishin fisi më i madh ilir që u vu në krye të Mbretërisë Dardane, në Ballkanin Qendror, kryesisht në Kosovë. Dy fise të tjera dardane të njohura ishin thunatët dhe galabrët. Qyteti më i rëndësishëm i dardanëve ka qenë Damastioni, i njohur si kryeqendër e nxjerrjes së metaleve. Dardanët përmendën si luftëtarë të fortë xehtarë shumë të mirë, blegtorë dhe tregtarë të njohur.

Dalmatët

Banonin në brigjet e Adritikut. Ishin blegtorë të njohur; shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika në shekujt e parë u përdor edhe nga aristokracia romake, prej nga kaloi edhe në veshjen rituale kishtare. Qyteti më i njohur i tyre ka qenë Delmini.

Penestët

Banonin në luginën e Drinit të Zi e përreth saj. Përmenden për herë të parë në vitet 170-169 p.K. Luajtën rol të rëndësishëm në Luftën e Tretë Ilire- romake. Përfshiheshin në Mbretërinë Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër të cilat përmendën Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse pranuan garnizone romake në qendrat e tyre,maqedonasit ua shkretuan vendin.

Molosët

Janë një nga tri fiset kryesore qe banonin në qendër të Epirit antik dhe që luajtën një rol shumë të rëndësishëm drejtues në historinë e lindjes dhe të formimit të shtetit të Epirit.

Kaonët

Ky fis epirot kishte shtrirje të gjërë, që nga lumi Thyamis (sot lumi Kallama), deri në luginë e Drinosit, në Gjirokastër, Kryeqendra e kaonëve, Foinike (Finiqi i Sarandës), në shek.III p.K. u bë kryeqendra e gjithë shtetit të Epirit. Qytet tjetër i madh i kaonëve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirokastrës).

Thesporët

Banonin në Epir, në jug të lumit të sotëm Kallama, deri në gjirin e Ambrakisë. Përmenden në shkrimet e lashta që nga shek. V.p.K., si fis që sundoheshin nga dy kryetarë të zgjedhur çdo vit nga gjiri i parisë.

Trevat e shtrirjes së popullsisë ilire janë mjaft të gjëra, ato përfshijnë gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, që nga degët e Danubit, lumejtë Sava e Drava në veri, e deri në Gjirin e Ambrakisë (Prevezë) në jug, kurse në lindje deri në Vardar. Grupe të veçanta ilirësh u vendosën edhe në Italinë e jugut, këto janë fiset mesape dhe japige. Emri etnik ILIR shfaqet në në veprat antike që në shekullin V p.K., kurse emrat e dia fiseve ilire fillojnë e përmenden që në shekullin XII p.K. nga Homeri. Por koha e formimit të etnosit ilir është shumë më e lashtë.



TAULANTËT



Banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në prapatokën e Durrahut. Ky fis luajti rol shumë të rëndësishëm në historinë ilire të shekullit IV-III p.K., duke u vënë në krye të shtetit ilir, të cilin e kishin krijuar më parë Enkelejtë.Në trevat e Taulantëve më vonë shfaqet fisi i Albanëve dhe i Parthinëve.



ENKELEJT



Banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan dinastinë e parë të Mbretërisë Ilire, në fund të shekullit V p.K. Një nga qytetet e tyre kryesore ishte Enkelana. Pas shekullit IV ata nuk përmenden më. Në trevat e fisit të enkelejve përmenden edhe dasaretët. Enkelejtë kanë qenë peshkatarë të zotë.




DASARETËT



Janë një fis i madh në Ilirinë juglindore. Njiheshin në lashtësi sidomos për prodhimin e drithrave të bukës. Një nga qytetet më të njohura ishte Pelioni (qyteza në Sellcë të poshtme të Pogradeci ).

Qytet tjetër i madh i këtij fisi ishte edhe Antiparta (Berati).



ALBANËT



Banonin në prapatokën e Durrahut. Kryeqendra e tyre ishte Albanpuli (Zgërdheshi i Krujës). Fisi i Albanëve u dha emrin e vet shqiptarëve gjatë mesjetës së hershme, kur ata njiheshin si albane, arbër.



ARDIANËT




Fillimisht shtriheshin rreth gjirit të Rrizonit (sot gjiri Kotorit) dhe të lumit Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha krahinat e tjera që më parë ishin nën sundimin e taulantëve. Ardianët luajtën një rol të rendësishëm në luftrat kundër pushtuesve romakë, gjatë shekullit III - II p.K., në kohën kur sundoi dinastia ardiane e Mbretërisë Ilire.

Kryeqendra e ardianëve ishte Shkodra.



DARDANËT



Ishin fisi më i madh Ilir që u vu në krye të Mbretërisë Dardane, në ballkanin qendror, kryesisht në Kosovë. Dy fise të tjera dardane të njohura ishin thunatët dhe galabrët. Qyteti më i rëndësishëm i dardanëve ka qenë Damastioni, i njohur si kryeqendra e nxjerjes së metaleve. Dardanët përmenden si luftëtarë të fortë, xehtarë shumë të mirë, blegtorë dhe tregtarë të njohur.



PAIONËT



Fise ilire që banonin në luginën e sipërme të Vardarit në kufi me dardanët, duke u shtri deri te lumi Struma. Përmenden për herë të parë nga Homeri si aleatë të trojanëve. Në gjysmën e parë të shekullit IV p.K. paionët krijuan mbretërinë e tyre, e cila u detyrua t'u bëjë ballë për shumë kohë sulmeve të maqedonasve. Paionët prenë ne shekullin IV - III p.K. monedhën e tyre prej argjendi.




DALMATËT



Banonin në brigjet e Adriatikut. Ishin blegtorë të njohur, shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika në shekujt e parë u përdor edhe nga aristoktacia romake, prej kah kaloi edhe në veshje rituale kishtare. Qyteti më i njohur i dalmatëve ka qenë Delmini.



PENESTËT



Banonin në luginën e drinit të zi e përreth saj.

Përmenden për herë të parë në vitet 170 - 169 p.K. Luajtën rol të rëndësishëm në Luftën e tretë Ilire - Romake. Përfshiheshin në Mbretërinë Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër të cilat përmenden Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse pranuan garnizone romake në qendrat e tyre, maqedonasit ua shkretuan vendin.



MOLLOSËT




Janë një nga tre fiset kryesore që banonin në qendër të Epirit antik dhe luajtën një rol shumë të rëndësishëm si drejtues në historinë e lindjes dhe formimit të shtetit të Epirit.



KAONËT



Ky fis epiriot kishte shtrirje shumë të gjërë që nga lumi Thyamis (sot lumi Kallama) deri në luginën e Drinosit në Gjirokastër. Kryeqendra e kaonëve Foinikë (Finiqi i Srandës), në shekullin III p.K. u bë kryeqendra e gjith shtetit të Epirit. Qytet tjetër i madh i kaonëve ishte Antigonea (Saraqinishti i Gjirikastrs).



THESPROTËT



Baninin në Epir, në jug të lumit të sotëm Kallama, deri në gjirin e Ambrakisë. Përmenden në shkrimet e lashta greke në shekullin V p.K., si fis që sundoheshin nga dy kryetarë të zgjedhur çdo vit nga gjiri i parisë.

1.
Origjina e Ilirëve

 

Popujt që u bënë më
të njohur në historinë e lashtë të Ballkanit janë grekët,
ilirët dhe trakët. Ilirët janë ndër banorët më të
lashtë të Gadishullit Ballkanik. Ata janë autoktonë.
Kulturën, gjuhën dhe tiparet antropologjike ilirët i
formuan në vendin e tyre, në pjesën perëndimore të
Gadishullit të Ballkanit, aty ku shkrimtarët antikë i përmendin
në veprat e tyre.

 

Trevat e shtrirjes së
popullsisë ilire janë mjaft të gjera; ato përfshijnë të
gjithë pjesën perëndimore të Gadishullit të Ballkanit, që
nga degët e Danubit, lumenjtë Sava e Drava, në veri, e deri
te Gjiri i Ambrakisë (Prevezë), në jug, kurse në lindje
deri në Vardar. Grupe të veçanta ilirësh u vendosën edhe
në Italinë e Jugur. Këto janë fiset mesapet dhe japige.

 

Emri etnik ILIR shfaqet
në veprat antike që në shek. V p. K. Kurse emrat e disa
fiseve ilire fillojnë e përmendën që në shek. XII nga
Homeri. Por koha e formimit të etnosit ilir është më e
lashtë.

Fillimet e origjinës
ilire janë që në mesin e mijëvjeçarit të dytë p.K., që
nga periudha e bronzit të mesëm, kur fillojnë të formohen
tiparet etnike ilire. Në epokën e hekurit (mijëvjeçari i
fundit p.K.) ilirët u formuan plotësisht, duke trashëguar
nga epokat më të hershme eneolitike dhe të bronzit tipare
kulturore gjuhësore e antropologjike etnike.

 

Teoria e vjetër që i bëri
ilirët të ardhur nga Evropa Qendrore, në shekujt XII – XI
p.K., është rrëzuar nga studimet e kryera pas Luftës së
Dytë Botërore. Vetë fakti që varrimet me urna,
karakteristike për popujt e Evropës Qendrore, nuk janë
tipike për trevat e shtrirjes së ilirëve, por ndeshen vetëm
në zona të kufizuara, të rralla, dëshmon kundër teorisë
së ardhjes së ilirëve në Ballkan nga veriu.

 

Gjurmët e kulturave të
Evropës Qendrore, që ndeshen në Iliri, janë rezultat i
kontakteve kulturore, tregtare e të lëvizjes së artizanëve
të punimit të metaleve.

 

 

2.
Fiset
kryesore ilire

 

Ndër fiset më të përmendura
ilire janë: taulantët, ardianët, dardanët, paionët,
dalmatët, albanët, penestët, molosët, kaonët, thesprotët
etj.

 

TAULANTËT.
Banonin në zonën e Adriatikut, që nga lumi Vjosa, deri në
prapatokën e Dyrrahut. Ky fis luajti një rol shumë të rëndësishëm
në historinë ilire të shek. IV – III p.K., duke u vënë
në krye të shtetit ilir, të cilin e kishin krijuar më parë
enkelejtë. Në trevat e taulantëve më vonë shfaqet fisi i
Albanëve dhe i Parthinëve.

 

ENKELEJTË.
Banonin në krahinat përreth liqenit të Ohrit. Ata krijuan
dinastinë e parë të mbretërisë Ilire, në fund të shek.
V p.K. Një nga qytetet e tyre kryesore 

ishte Enkelana. Pas shek. IV ata nuk përmenden më. Në
trevat e fisit të enkelejve përmenden edhe dasaretët.
Enkelejtë kanë qenë peshkatarë të zotë.

 

DASARETËT.

Janë një fis i madh në Ilirinë Juglindore. Njiheshin në
lashtësi sidomos për prodhimin e drithërave të bukës. Një
nga qytetet më të njohura ishte Pelioni (qyteza në Selcë të
Poshtme të Pogradecit). Qytet tjetër i madh i këtij fisi
ishte edhe Antipatra (Berati).

 

ALBANËT.

Banonin në prapatokën e qytetit të Dyrrahut. Kryeqendra e
tyre ishte Albanopoli (Zgërdheshi i Krujës). Fisi i albanëve
i dha emrin e vet shqiptarëve, gjatë mesjetës së hershme,
kur ata njihen si albanë, arbër.

 

ARDIANËT.

Fillimisht shtriheshin rreth gjirit të Rizonit dhe të lumit
Neretva. Ardianët e shtrinë pushtetin e vet në të gjitha
krahinat e tjera që më parë ishin nën sundimin e taulantëve.
Ardianët luajtën një rol shumë të madh në luftërat kundër
pushtuesve romakë, gjatë shek. III – II p.K., në kohën
kur sundoi dinastia ardiane e Mbretërisë Ilire. Kryeqendra e
ardianëve ishte Shkodra.

 

DARDANËT.
Ishin fisi më i madh ilir që u vu në krye të Mbretërisë
Dardane, në Ballkanin Qendror, kryesisht në Kosovë. Dy fise
të tjera dardane të njohura ishin thunatët dhe galabrët.
Qyteti më i rëndësishëm i dardanëve ka qenë Damastioni,
i njohur si kryeqendër e nxjerrjes së metaleve. Dardanët përmenden
si luftëtarë të fortë, xehetarë shumë të mirë, blegtorë
dhe tregtarë të njohur.

 

PAIONËT.
Fise ilire që banonin në luginën e sipërme të Vardarit në
kufi me dardanët, duke u shtrir deri tek lumi Struma. Përmenden
për herë të parë nga Homeri, si aleat të trojanëve. Në
gjysmën e parë të shek.IV paionët krijuan mbretërin e
tyre, e cila u detyrua t’u bëjë ballë për shumë kohë
sulmenve të maqedonasve. Paionët prenë në shek.IV-II p.K.
monedhën e tyre prej argjendi.

 

DALMATËT.
Banonin në brigjet e Adriatikut. Ishin blegtorë të njohur,
shquheshin për punimin e llojeve të ndryshme të veshjeve
prej liri e leshi. Veshja e njohur me emrin dalmatika në
shekujt e parë u përdor edhe nga aristokracia romake, prej
nga kaloi edhe në veshje rituale kishtare. Qyteti më i
njohur i tyre ka qenë Delmini.

 

PENESTËT.
Banonin në luginën e Drinit të Zi e përreth saj. Përmenden
për herë të parë në vitet 170 – 169 p.K. Luajtën rol të
rëndësishëm në Luftën e Tretë Ilire – romake. Përfshiheshin
në Mbretërin Ardiane. Kishin 14 qytete e kështjella, ndër
të cilat përmenden Uskana, Oeneu, Draudaku etj. Meqenëse
pranuan garnizone romake në qendrat e tyre, maqedonasit ua
shkurtuan vendin.

 

MOLOSËT.
Janë një nga tri fiset kryesore që banonin në qendër të
Epirit antik dhe që luajtën rol shumë të rëndësishëm
drejtues në historinë e lindjes dhe të formimit të shtetit
të Epirit.

 

KAONËT.
Ky fis epirot kishte shtrirje të gjerë, që nga lumi
Thyamios (sot lumi Kallama), deri në luginën e Drinosit, në
Gjirokastër. Kryeqendra e kaonëve, Foinike (Finiqi i Sarandës),
në shek. III p.K. u bë kryeqendra e gjithë shtetit të
Epirit. Qytet tjetër i madh i kaonëve ishte Antigonea
(Saraqinishti i Gjirokastrës).

 

THESPROTËT.
Banonin në Epir, në jug të lumit të sotëm Kallama, deri në
gjirin e Ambrakisë. Përmenden në shkrimet e lashta që nga
shek. V p.K., si fis që sundoheshin nga dy kryetarë të
zgjedhur çdo vit nga gjiri i parisë.

 

Fise të tjera të
njohura janë edhe labianët (për rreth liqenit të Shkodrës),
pirustët (në Mirditë) dhe parthiniet në ultësirën
bregdetare të Adriatikut.

...

i kam msu kto une se i kam pas te trivia prandaj thash :D

Network i ke mesuar ngaqe je mare me keto postime prandaj kjo eshte gje e mire jo keq por ama ka edhe nga ato qe nuk i din eshte koha ti mesojne :p

e pra se ka shume qe se din :D