Eposi i Shqiptarëve | Kreshnikët

Të dhënat e zhvillimit të përgjithshëm
kulturor të shqiptarëve tregojnë se eposi
verior është krijuar në një periudhë
zhvillimi divergjent. Kjo është periudha e
ndarjes më të madhe etno-krahinore të
viseve shqiptare (Gegëri e Toskëri) - fakti
është se nuk gjenden gjurmë të eposit
në jug të Shkumbinit. Kjo është
periudha e ndarjes së polifonisë në jug
prej homofonisë në veri. Kjo është
periudha e rotacizmit në jug dhe e nazalitetit
në veri. Kjo është periudha e ruajtjes
së a-së në gegërishte dhe e kthimit
të saj në "ë" në toskërishte.
Nga pikëpamja kulturore eposi ka lindur në
kohën kur u vërtetuan ndryshimet më të
rëndësishme dydegëshe të kulturës
shqiptare - gege dhe toske. Kjo nuk do të thotë
se eposi është një traditë e mbyllur
folklorike në veri. Ka shumë të dhëna
që provojnë se cikli verior nuk është
aq verior, sa të mbetet i vetëveçuar.
Motive themelore të tij gjenden të zhvilluara
në folklorin e viseve jugore në formën
e rrëfimeve, përrallave apo legjendave.
Nga pikëpamja historike, eposi nuk mund të
lindë në çdo kohë dhe nga çdo
ngjarje. Vetë eposi shqiptar sundohet fund e krye
nga konflikti i bartësve të tij me popullsinë
e ardhur në Ballkan, mban vulën e dyndjeve
sllave. Eposi shqiptar e përjashton krijimin qysh
në kontaktet e para me popullsinë e ardhur,
duke paralajmëruar audiencën se të tjera
gjëra ndodhnin “kur kem’ pas’
besë me krajli”. Nga një kërkim
në një mënyrë pak tendencioze mund
të hetohen edhe të dhëna që shfaqen
si dëshmi të një rreziku që vjen
nga deti dhe që në nënshtrat mund të
lidhet edhe me jehonën e një kohe të
pushtimeve romake. Këto fakte e arsyetime lejojnë
të mbrohet mendimi se në epos, pavarësisht
nga karakteri i tij shumështresor, megjithatë,
ekziston një “kohë e parë”.
Ajo përkon me shek. 7-8-të, kur ndodhin proceset
më të rëndësishme divergjente të
brendshme në kulturën etnike, kur vërtetohen
shndërrime cilësore kulturore, si kalimi nga
ilirishtja tek shqipja, konsolidimi i dy koineve gege
dhe toske (në vend të të folmeve të
ngushta të fiseve). Ky proces divergjence ishte
përparimtar, sepse, duke ndarë koinenë
kulturore veriore nga ajo jugore, zhvilloi konvergjencën
brenda tyre, njësoj si kishte ndodhur në antikitet
me katër dialektet e greqishtes. Pikërisht
në këtë periudhë vendësit përballen
me dyndjet sllave në Ballkan dhe njohin pak nga
pak karakterin ekspansiv të tyre.
Edhe të dhënat rreth nocionit të një
hapësire mitologjike në epos janë favorizuese
për kushtëzimin e burimit të tij me periudhën
e këtyre shndërrimeve të mëdha.
Nëse studiuesi do të vihej në kërkim
të një “habitat-i” prehistorik
të botës së personazheve dhe ngjarjeve
të eposit, të një "atdheu shpirtëror",
të një "patria poesis", kjo do të
gjendej në kultin e dheut të të parëve,
në mitin e vendlindjes, në shenjtërimin
e bjeshkës, në hyjnizimin e dheut, në
atë kuptim që gjermanët e përdorin
këtë fjalë kur thonë "land".
Ndonëse të kufizuara, në epos ka të
dhëna të tilla me karakter etnoveçues,
që gjenden të trashëguara në botën
shpirtërore shqiptare. Këto fillojnë
me dallimin “të vetët - të tjerët”,
që është nga shenjat më të
hershme të ndërgjegjes së bashkësisë.
Ka të ngjarë që në opozicionin “kreshnikë
- shkje” është po ai opozicion që
gjendej tek grekët e vjetër në formën
“helenë - barbarë”. Ndonëse
më shumë mund të flitet për një
nocion landi, vendlindjeje, për një Itakë
shqiptare, sikurse është Moreja tek arbëreshët
(në këngët historike, se për një
hapësirë të përcaktuar qartë,
prapë vetëdija e një atdheu që i
bën bartësit e eposit të ndihen mes tyre
"të vetët" del aty-këtu. Eshtë
me vend të kujtohet se edhe në eposin antik
helen kishte dy kuptime mbi atdheun: Odiseu ishte bir
i Eladhës, por ai nuk gjen prehje pa mbërritur
"atdheun e ngushtë", Itakën.
Dëshmitë e pranisë së kulturave
të vjetra antike në lëndën shqiptare,
sidomos të kulturës greko-romake, janë
edhe dëshmi hershmërie dhe fqinjësie
prej antikitetit. Lamberci argumenton se në eposin
verior ka "mbi 40 tema të ngjashme" me
ato të këngëve akritike. Zgjedhja e Mujit
("a don forcë a don gja") është
si zgjedhja e Heraklitit. Në një këngë
të njohur shqiptare Omeri i vogël duhet të
lirojë "babë e axhë" nga burgu,
sikurse Armuropulos (Armuri i vogël) tek këngët
akritike. Këto gjurmë janë inkurajuese
për të shkuar drejt përfundimit se eposi
shqiptar, i mbiquajtur “cikli verior”, duke
e parë në lidhjet e tij artistike me gjithë
folklorin e vendit, nuk është dhe aq verior
dhe i kufizuar sa është paraqitur nëpërmjet
termit. Këtu edhe gjeografia historike pak hyn
në punë.
Veçohet për nga rëndësia shtresëzimi
i eposit mbi bazën e tipeve të personazheve.
Më në hollësi duan vëmendje personazhet
mitologjikë, duke theksuar karakterin e tyre polistadial,
prej fëmijërisë së njerëzimit.
Heronjtë kryesorë të eposit (Muji) përfaqësojnë
kultin e fuqisë, sikurse Akili në veprat homerike;
kurse kalimi në stadin e kultit të diturisë
- dinakërisë (kulti i Odiseut) nuk është
aq i vërtetuar. Eposi shqiptar ka në qendër
heroin e luftës, ndërsa heroi i paqes, "heroi
i dytë" - Halili - më shumë anon
nga kulti i bukurisë. Në eposin helen Odiseu
duhej të mposhtte joshjet e aventurës dhe
të arratisë, duke qenë larg atdheut,
prandaj duhej t'i zgjidhte situatat mençurisht,
kurse në eposin shqiptar Halili është
në atdheun e tij dhe duhet t'ua fitojë zemrat
"devojkave" me hijeshinë burrërore
Autor Dr.Shaban Sinani

Bibliografi:
1. Albert Lord, "The Singler of Tales", 1962.

2. Maximillian Lambertz, "Die Volksepik der Albaner",
Leipzig, East Germany, 1958.
3. "Epi i Gilgameshit", 1999.
4. "Shah Name", përkthim i Vexhi Buharasë,
dorëshkrim.
5. "Çështje të Folklorit Shqiptar",
1-6.
6. Fatos Arapi, "Këngë të moçme
shqiptare", 1986.
7. Berndardin Palaj - Donart Kurti, "Visaret e
Kombit"-2, 1937.
8. Gjergj Zheji, "Vargu i këngëve të
kreshnikëve”, 1987.
9. Eqrem Çabej, “Problemi i autoktonisë
së shqiptarëve në dritën e emrave
të vendeve”, 1958/2.
10. Faik Konica: "Shqipëria -kopësht
shkëmbor në Europën Juglindore",
1993.
11. Stavro Skëndi, “Albanian and South Slavic
Oral Poetry”, Philadelphia 1954.
12. Vladimir Propp, "Morfologija skaskih",1958.

13. Shaban Sinani, "Mitologji në eposin e
kreshnikëve", 1998.
14. “Bernardin Palaj - opere”, Roma 1969.

15. Celentano. L. “Letteratura greca”, Napoli
1995.
16. Clarotti-Crussi, “Viaggio nell’epos”,
Torino 1996.
17. Robert Elsie, “Albanian folktales and legends”,
Tiranë 1994.
18. Vladimir Propp, “Ruskij geroiçeskij
epos”, M. 1958.
19. Sigmund Freud, “Psicoanalisi dell’arte
e della letteratura”, Roma 1993.