Mimoza Hysa: Në “shtrat” me gjuhën, mendjen dhe pasionin...

Mimoza Hysa
I pëlqen të thotë që krijuesi është një qenie pa seks dhe synon që vazhdimisht të mendojë si e tillë. Është një kërkim që e bën me vetveten dhe brenda saj, për të thënë se letërsia nuk është kjo apo ai, por diçka më e madhe. Kështu, jo thjesht për kapriço apo vetëm me pasion, Mimoza Hysa zgjodhi që të punojë me dhe për “letrat”. Ishte pjesa “e padukshme” e saj prej krijueseje “androgjene” që e shtyu të jetë edhe më vetvetja, “e ndarë” apo më mirë “e shkrirë” mes shkrimit dhe përkthimit. Sapo ka mbaruar një dramë të shkrimtares Margaret Mazzantini dhe ka në dorë dy romane autobiografike të Antonio Bevilacquas. Ndërkohë është në përgatitje për botim të një vëllimi tregimesh. “Besoj të arrij të shpreh atë tjetërsim herë të revoltuar e herë indiferent në mënyrën e unifikuar të të menduarit e të të shprehurit që ka karakterizuar brezin tonë të formuar nën diktaturë”, pohon Hysa për “Metropol”, ndërsa flet për boshtin përkthim-krijim dhe problemet e vështirësitë që ekzistojnë në këtë “rreth” marrëdhëniesh...

Ne fillim të dhjetorit të vitit të kaluar ju keni qenë e ftuar në Panairin e Romës si përkthyese. Në këtë pozicion, si e shihni dhe si do ta komentonit situatën e përkthyesve dhe gjendjen e përkthimeve sot, në Shqipëri?

Panairi i Romës është një panair kombëtar dhe Shoqata e Shkrimtarëve dhe Përkthyesve italianë përfaqësohet me një stendë ku kësaj here ishin ekspozuar vepra të përkthyesve nga e gjithë bota. Ndër të tjerat edhe dy nga librat e mi të përkthyer nga gjuha italiane. Isha e ftuar për të folur mbi gjendjen e përkthimit në Shqipëri dhe të them të drejtën u zura ngushtë sepse problemet tona janë shumë larg problemeve të përkthyesve letrarë të vendeve të tjera. Së pari ne na mungon një bërthamë grumbullimi ku të mund të ngremë problemet e shumta që gëlojnë në përkthimin. Flitet shumë për përkthime të një cilësie të dobët dhe flitet pak ose aspak për gjendjen dhe mënyrën sesi punojnë përkthyesit letrarë. Vështirë të ketë tek ne përkthyes letrarë që mbahen me punën e tyre, e kështu përkthimi është më tepër një punë që bëhet për pasion sesa një profesion parësor. Që këtu lindin problemet. Jetojmë në një botë të ekonomisë së tregut dhe pasionet vihen në kandar, pra cilësia është si rrjedhojë një përfundim i ekuacionit Faqe/ditë. Nëse kjo formulë nuk përmirësohet nuk do të kemi përkthyes letrarë të mirëfilltë që specializohen dhe i përkushtohen kësaj pune dhe përkthimi letrar do të mbetet në dorë të rastësisë pasionale të njerëzve që ndër të tjerat edhe përkthejnë. Po ky është vetëm një nga problemet e për të tjerat nuk do të mjaftonin faqet e gazetës.

Lënda e parë në punën e një shkrimtari dhe përkthyesi është gjuha. Sa "bujare" e gjeni gjuhën letrare shqipe në këtë "komunikim" dhe ç'do të thoshit për debatin e hapur mbi këtë çështje?

E kam ndjekur me interes debatin e hapur mbi gjuhën letrare shqipe sepse gjuha është arma e krijuesit, lënda me të cilin ngjiz mendimin dhe nuk ka nga t’i shmanget. Do të bëja një paralelizëm me rrugëtimin e gjuhës italiane për të mbërritur në gjuhën letrare. U debatua me vite, në mos me shekuj mes krijuesve dhe gjuhëtarëve dhe fjala vendimtare i mbeti krijuesit. Ishte një vepër madhore e përgatitur në një kohëzgjatje prej pesëmbëdhjetë vjetësh e Manzoni-t, “I Promessi Sposi” që vuri bazat e gjuhës letrare, më pas gjuhëtarët e mbështetën me metoda shkollore e fjalorë. Ajo çka po kërkoj të përngjas është pikësish rruga e mbrapshtë e ndjekur tek ne në formulimin e standardit tonë. Është e papranueshme që një kongres gjuhëtarësh të përzgjedhë atë që duhet të flasë një popull. E rruga e zgjedhur sjell llumin e gabimeve që sot rëndojnë e turbullojnë gjuhën. A nuk mund të merrej për bazë edhe tek ne fakti që një pjesë e mirë e shkrimtarëve të hershëm kanë shkruar në gegërisht dhe tingëllima e poezisë gege nuk ka të krahasuar me atë toske? Bëhem bajate dhe e velshme po t’i kthehem paskajores, stërpërsëris fjalë të stërthëna, por kur ulem të përkthej zihem ngërç nga mungesa e humnertë e një forme kaq të domosdoshme e të krasitur si lulja e një pemë të vjetër. Nuk është e nevojshme të jesh gjuhëtar për të kuptuar lëmshin e arsyetimit humbës, po mjafton të të shkrepë të shkruash e të kuptosh se kjo gjuhë e njëllojtë, e hekurosur si shami të lodh e të vel sikur të jesh duke mbajtur fjalim parlamenti. Trashëgimia më e mbrapshtë e realizmit socialist nuk është aq tematika për mua sa njëtrajtësia gjuhësore që nuk ka kapërcime dhe individualizëm po ecën si mbi një tel akrobati. Prerja e rrugës së pasurisë leksikore të gegërishtes i përgjet spastrimit gjuhësor në kohën e Musolinit ku u ndaluan prurjet dialektore për të ruajtur një gjuhë tepër zyrtare. Po nëse në Itali edhe fashisti më i zjarrtë D’Annunzio nuk iu përmbajt aspak rregullave dhe eksperimentoi më shumë se gjithkush me gjuhën, tek ne, servilizmi politik dëmtoi më tepër letërsinë. Po megjithatë jam optimiste se ndryshimet janë të pashmangshme dhe aspak të frikshme. Gjuha jonë i ka rezistuar pushtuesve ndër shekuj dhe nuk ka pse të friket nga burimet e pashtershme shqipe që vetëm sa e zbukurojnë. Gjuhëtarëve u mbetet të marrim shënime dhe të mos druhen nga ajo që do të vendosin folësit e krijuesit e gjuhës.

Poete, shkrimtare, përkthyese. Si e gjeni dhe në ç'mënyrë "e ndani" veten mes këtyre "dashurive"?

E kam nisur si të gjithë me poezinë dhe si dashuria e parë e mbaj për gjininë më të shenjtë, aq sa ende sot druhem të botoj poezitë e mia. Edhe si përkthyese e kam nisur me përkthimin e poezive. Përkthimin e kam përdorur për të vazhduar pasionin e të shkruarit. Deri tani njihem si përkthyese që shkruaj, meqenëse kam pesëmbëdhjetë libra të përkthyer, por unë vetë ndjehem si shkrimtare që përkthen sepse krijuesin nuk e bën sasia. Pastaj përkthyesit që fillojnë të shkruajnë të nxitur për më tepër nga profesioni më ngjajnë se nuk arrijnë të kenë fytyrën e tyre si krijues po vishen gjithnjë me stilin e shkrimtarëve të përkthyer,kurse kur zanafillën e ke nga krijimi atëherë përkthimi është një zgjerim dhe përmbushje e universit tënd krijues.

Veçanërisht një njohëse e kulturës dhe gjuhës italiane. Si ndodhi ky "përfaqim" dhe pse kjo lidhje kaq e ngushtë me të?

Lidhja me kulturën italiane ka qenë disi e rastësishme. Kam studiuar në Shkollën e Mesme të Gjuhëve të Huaja e pastaj në Fakultet për gjuhë italiane. Po sërish më dukej vetja e paplotë dhe vazhdova studimet trevjeçare në Itali për Kulturë Italiane, me drejtimin Letërsi. Po për njohjen e kulturës, historisë, riteve, zakoneve të një populli nuk mjafton as një jetë. Gjithnjë e më shumë zbuloj një vend, një popull dhe një kulturë që më befason dhe sot nuk më vjen keq si dikur që zgjodha këtë drejtim, madje ndjehem me fat.

Romani juaj më i fundit ka në qendër të tij fatin e një "femre" dhe jetën e saj. Në këtë kontekst ç'pjesë të Mimozës mund të gjejmë atje dhe si "u ngjiz" ky krijim?

Romani im i fundit “Histori pa emra” ka në qendër një nënë me një fund tragjik. Kisha kohë që më brente debati i hapur në mediat italiane mbi fenomenin e vrasjes së fëmijëve nga nënat e tyre (tek ne ndodhin me shumicë vrasjet në familje po debatohen pak ose aspak nga shoqëria). Kjo ishte një shkëndijë që më shtoi para vetes pyetjen: Çfarë e bën një nënë të arrijë deri në vrasjen e pjellës së vet? Cili është ai shndërrim psikologjik që ndodh brenda saj? Nxitja ishte shumë e fortë dhe mbushja zgjati për një kohë të gjatë, derisa pastaj u ula dhe e shkrova rrufeshëm. Gjithçka u vendos në një vend të humbur pa kohë e pa emra. Shtrirja e ngjarjeve pa një vend e një kohë të papërcaktuar më ka ndodhur edhe në romanin e parë, madje dhe në tregime e më ka bërë të mendoj se ndoshta fshirja e ngulimeve të përcaktuara qartë ka të bëjë me shtysën tim për të gërmuar në psikologjinë e personazheve universalë. Më vjen mirë që romani është vlerësuar shumë nga njerëzit e letrave edhe pse nuk shpresoj e dëshiroj të jetë roman popullor, sepse shijet e njësuara nuk janë kurrë shije pararojë.

Si do të përgjigjeshit karshi atyre që shpesh e "etiketojnë" letërsinë e bërë nga femrat si "feministe", "femërore", etj?

Etiketimi ka të bëjë me aneksim. Së pari duhet sqaruar terminologjia: letërsi feministe është ajo një letërsi që lufton për të drejtat e femrave dhe ka lulëzuar pas luftës së dytë botërore, po si çdo letërsi manifestesh nuk ka rezistuar dhe nuk ka pasur kulme. Më ngjason me letërsinë e futuristëve që vunë luftën në një nga pikat e programeve të tyre, apo më letërsinë e realizmit socialist. Kjo nuk ka lidhje aspak me problemet e emancipimit të gruas që është një problem që duhet marrë seriozish sidomos tek ne. Por unë letërsinë e kuptoj ndryshe dhe e përjetoj në mënyrë krejtësisht individuale, pa rryma e grupime. Krijuesi nuk është rrjedhë lumi po gropë karstike që gjithçka i buron nga vetja. Ose unë ndjehem e tillë. I neveris programet dhe sistemet, nuk më pëlqen letërsia me qëllime të përcaktura. Sa për letërsinë femërore, nëse do të bëhej një kategorizim i tillë atëherë do të kishim dhe një letërsi mashkullore, pra një letërsi të ndarë sipas sekseve. Pse letërsia e shkruar nga meshkuj nuk kategorizohet si e tillë kurse ajo e shkruar nga femrat po? Kjo më duket një tendencë diskriminuese sikur të flitej për letërsi për zezakë dhe për të bardhë, ose më mirë të themi tendencioze për të mos e përfshirë femrën në atë që quhet “njeri” dhe që mban vetëm gjininë mashkullore. Kush mund të më thotë në janë mashkullorë apo femërorë romanet e Kafkës, Xhojsit apo Jelinekut? Së fundi flitet dhe për letërsi për femra, ku nënkuptohen romanet e sheqerosura si telenovela që shkruhen për shtëpiake, të cilat kanë vërtet sukses në botë, por që nuk kanë të bëjnë me letërsinë e vërtetë, janë si prodhime të gatshme mishi që shiten në supermarket.Do ta mbyllja me thënien e Virginia Woolf-it që krijuesi është një mendje androgjene. Unë do të thosha ndryshe një mendje pa seks.  

Ç'mund të thoni për përkthimet tuaja të deritanishme. Në ç'mënyrë "i përzgjidhni" veprat që do të përktheni, çfarë kriteresh duhet të plotësojnë ato dhe mund të rrëfeni diçka për punët që keni në dorë?

Në fushën e përkthimit kam pasur fat në bashkëpunim sepse prej vitesh jam e lidhur me Shtëpinë Botuese Ombra GVG që më ka mundësuar botimin e një serie përkthimesh. Prirja ime ka qenë drejt sjelljes së letërsisë bashkëkohore italiane me emra si Mazzantini apo Tabucchi, pa harruar klasikët, për të ndryshuar përshtypjen se letërsia italiane nuk ka kulme. Kam gjetur mbështetje te botuesit Gëzim e Vasilika Tafa që gjithashtu janë njohës shumë të mirë të letërsisë italiane. Më vjen mirë të përmend bashkëpunimin tonë frytdhënës që dëshmon për respektim të ndërsjellë e profesional që duhet të jetë në të vërtetë baza e bashkëpunimit botues- përkthyes. Ndodh që botuesit besojnë në zgjedhjet e mia po shpesh jam unë që respektoj politikat e tyre. Sapo kam mbaruar një dramë të shkrimtares Margaret Mazzantini dhe kam në dorë dy romane autobiografikë të Antonio Bevilacqua-s. Ndërkohë jam në përgatitje për botim të një vëllimi tregimesh që kam kohë që e përgatis dhe me të cilin besoj do të arrij të shpreh atë tjetërsim herë të revoltuar e herë indiferent në mënyrën e unifikuar të të menduarit e të të shprehurit që ka karakterizuar brezin tonë të formuar nën diktaturë, për të kuptuar se nuk mjafton aspak të thuash që ke ndryshuar nëse ndryshimi nuk të ngjizet edhe në mënyrën sesi arsyeton për gjërat më banale.

Si ju duket profesioni i përkthyesit dhe shkrimtarit në kontekstin shoqëror? A ka vëmendjen dhe vlerësimin e duhur në shoqërinë tonë?

Po ta jap përgjigjen duke marrë shkas nga një intervistë e botuar kohët e fundit në revistën e përkthimit letrar në Itali e përkthyeses së mirënjohur Adriana Motti, tashmë shtatëdhjetë e pesë vjeçe, që kur i thanë se ishte bërë e famshme për përkthimin e “Djaloshit Holden” të Salingerit, u përgjigj: "Askush nuk ia hedh sytë emrit të përkthyesit: është një punë shkatërruese dhe jam penduar që e kam bërë. Asnjë kënaqësi, fitohet pak dhe humbet tërësisht identitetin. Mbyllesh gjithnjë vetëm në një dhomë, ti dhe libri e askush tjetër.” Dhe të mendosh që është profesioni që kërkon më tepër përgatitje dhe studim! Një gazetar i thjeshtë politike që interpreton thëniet bajate të politikës e cila vetë ka mbetur e fundit për profesionalizëm, është shumë më i nderuar, më i njohur, më i paguar në shoqërinë tonë. Vetëm kaq do të thotë shumë! Ndërsa shkrimtari duhet të presë vitet e plakjes për të thënë që ishte. Përgëzoj me kënaqësi një brez dyzetë vjeçar shkrimtarësh, ku fus me modesti edhe veten, që po përpiqen t’u dëgjohet zëri fuqishëm dhe ndoshta ndezin një dritë jeshile dhe për respektimin e figurës së njeriut që i përkushtohet letrave.